اولین پیش‌نشست همایش «مادرانگی و سالمندی» به عنوان پنجمین همایش ملی مادرانگی در ایران با همکاری بنیاد مادر و گروه مشاوره دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد. به گزارش روابط عمومی همایش ملی مادرانگی و سالمندی، اولین پیش‌نشست همایش «مادرانگی و سالمندی» با عنوان (سیاستگذاری اجتماعی در حوزه سالمندان با تاکید برمادران و زنان سالمند) سه‌شنبه، ۱۳ آذرماه، با حضور جمعی از استادان و پژوهشگران در دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد.
این نشست که به‌عنوان مقدمه‌ای بر همایش اصلی در نظر گرفته شده بود، با هدف بررسی ابعاد مختلف مفهوم مادرانگی و تاثیر آن بر سلامتی جسمی و روانی زنان سالمند برگزار شد. در این نشست، سخنرانان به ارائه دیدگاه‌های علمی، پژوهشی و اجتماعی در ارتباط با موضوع پرداختند و نقش سالمندان را در ارتقای سلامت خانواده و جامعه مورد تحلیل قرار دادند. همچنین، طی این جلسه، به چالش‌ها و فرصت‌های مرتبط با مادرانگی در جامعه معاصر پرداخته شد و زمینه‌هایی برای بحث و گفت‌وگو میان شرکت‌کنندگان فراهم شد.
رشد سریع جمعیت سالمندی و چالش‌های آن در ایران
در ابتدای این جلسه دکتر عبدالله معتمدی، استاد گروه روانشناسی دانشگاه علامه طباطبایی، در سخنانی به بررسی وضعیت جمعیت سالمندی در ایران و چالش‌های آن پرداخت. وی با اشاره به آمار جمعیتی ایران اظهار کرد: در سال 1355، جمعیت کشور حدود 35 میلیون نفر بوده است؛ اما طبق سرشماری سال 1395 این عدد به بیش از 80 میلیون نفر رسید و اکنون جمعیت ایران به حدود 86 میلیون نفر رسیده است. وی افزود: طبق آمارهای موجود، حدود 6 میلیون و 500 هزار سالمند بالای 65 سال در کشور زندگی می‌کنند که معادل 7.6 درصد جمعیت کشور است. همچنین جمعیت بالای 60 سال کشور به حدود 9 میلیون و 850 هزار نفر می‌رسد.
دکتر معتمدی با بیان اینکه برخی سالمندی را بالای 60 سال و برخی بالای 65 سال در نظر می‌گیرند؛ عنوان کرد: اگر بالای 60 سال را به عنوان سن سالمندی در نظر بگیریم، 11.4 درصد جمعیت کشور سالمند هستند. همچنین پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند که تا سال 1430، حدود 30 درصد جمعیت ایران به سن بالای 60 سال خواهند رسید. وی تاکید کرد: این تغییرات جمعیتی در ایران با سرعتی بسیار بیشتر از اروپا در حال رخ دادن است و در حالی که اروپا این مسیر را طی 100 سال طی کرده، ایران در حال انجام آن در 20 سال است.
استاد دانشگاه علامه طباطبایی در ادامه افزود: در حال حاضر ایران به عنوان یک کشور سالمند در نظر گرفته نمی‌شود؛ اما به سرعت وارد دوره سالمندی می‌شود و این امر با سرعت رشد بالای جمعیت سالمندی کشور همراه است. دکتر معتمدی به پدیده زنانه شدن سالمندی اشاره کرد و گفت: یکی از عوامل افزایش جمعیت سالمندی، کاهش نرخ باروری و افزایش امید به زندگی است. این موضوع موجب افزایش سریع جمعیت سالمندان و ضرورت توجه ویژه به این پدیده شده است.
این پژوهشگر حوزه سالمندی در خصوص چالش‌های موجود در حوزه سالمندی تصریح کرد: در حال حاضر برخی مشکلات به وضوح قابل مشاهده هستند، اما چالش‌های آینده قطعا سخت‌تر خواهد بود.
وی با تاکید بر لزوم توجه ویژه به سالمندی از سوی جامعه علمی و سیاستگذاران، گفت: «حدود 80 درصد سالمندان در ایران در حال حاضر بیماری‌های مختلفی را تجربه می‌کنند و حدود 70 درصد آنها به فشار خون مبتلا هستند. همچنین 50 درصد دیابت و 60 درصد آنها از کلسترول بالا رنج می‌برند. در تهران، 94 درصد سالمندان حداقل یک بیماری مزمن دارند.»
وی با اشاره به آمارهای بیمارستانی گفت: حدود 35 درصد از هزینه‌های بستری بیمارستان‌ها مربوط به سالمندان است و پیش‌بینی می‌شود این رقم در دهه‌های آینده افزایش یابد. همچنین در دهه‌های آینده با جمعیتی روبرو خواهیم بود که از یک سو هزینه‌های زندگی آنها بالاست و از سوی دیگر درآمد اقتصادی کمتری خواهند داشت. دکتر معتمدی در ادامه از نبود توجه کافی به موضوع سالمندی در برنامه‌های توسعه کشور انتقاد کرد و گفت: «در حالی که رئیس جمهور در برنامه خود بر روی برنامه توسعه هفتم تاکید کرده است، هیچ اشاره‌ای به سالمندی در این برنامه نشده است. تنها یک بخش در این برنامه وجود دارد که وزارت کار را مکلف به ایجاد بانک زمان می‌کند.» وی افزود: بانک زمان به معنای سیستم حمایتی است که در برخی کشورها، افراد در آن به دیگران کمک می‌کنند و در عوض وقتی خودشان نیاز به کمک دارند، دیگران به آنها کمک می‌کنند.
این استاد دانشگاه با اشاره به همایش سالمندی در ایران که در سال 97 برگزار شد، گفت: بحث‌های مطرح شده در آن همایش اکنون بعد از 6 سال باید دوباره تکرار شوند. وی به تدوین سند ملی سالمندی در سال 99 اشاره کرد و گفت: این سند 6 هدف را برای سالمندی مشخص کرده است: ارتقای سطح فرهنگی جامعه درخصوص سالمندی، توانمندسازی سالمندان، حفظ و ارتقای سلامت سالمندان، تقویت حمایت اجتماعی سالمندان، توسعه زیرساخت‌های سالمندی و تامین منابع حمایتی برای سالمندان. این اهداف بسیار موثر است اما متاسفانه هیچ یک از دستگاه‌های مربوطه به صورت موثر اقدامات لازم را انجام نداده‌اند.
دکتر معتمدی در پایان تاکید کرد: سالمندی لزوماً به معنای بیماری یا نقص نیست و می‌تواند دوره‌ای موفق باشد. با سیاستگذاری‌های مناسب و استفاده از ظرفیت‌های جامعه، می‌توان به سالمندان کمک کرد تا به جای احساس سربار بودن، به جامعه کمک کنند. وی در پایان خاطرنشان کرد: باید الگوهای جدیدی برای نگهداری سالمندان در خانواده‌ها ایجاد شود و تغییرات در میانسالی برای پیشگیری از مشکلات در دوران پیری اهمیت دارد.
انکار کودکی و سالمندی در ایران چالش جدی است
در ادامه این نشست دکتر علیرضا صادقی رئیس دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبایی، از وجود مشکلات جدی در دو گروه سنی کودکان و سالمندان در ایران خبر داد. او در سخنانی تأکید کرد که این دو طیف در کشور به درستی دیده نمی‌شوند و تحقیقات کافی در این زمینه صورت نگرفته است. دکتر صادقی با استفاده از اصطلاحات «اشکال و انکار کودکی» و «اشکال و انکار سالمندی» توضیح داد: «منظور از این واژه‌ها این است که اجازه نمی‌دهیم کودکان، کودکی کنند. والدین و نظام آموزشی با دخالت‌های بی‌رویه، عملاً این دوره را از کودکان می‌گیرند.» وی افزود: در مورد سالمندان نیز همین مسئله به نوعی دیگر رخ می‌دهد. نقطه مشترک کودکی و سالمندی، بی‌اختیاری و بی‌ارادگی است و در هر دو گروه، نوعی وابستگی مشاهده می‌شود.
رئیس دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبایی همچنین به مشکلات زنان در دوران سالمندی اشاره کرد و گفت: این چالش‌ها در زنان سالمند بیشتر است و با نگاهی دقیق‌تر می‌توان گفت که در مواجهه با کودکان و سالمندان، رویکرد جامعه یا انکار بوده یا برخورد غیرمعمول. دکتر صادقی در پایان سخنان خود یادآور شد: ورود مقام معظم رهبری به این موضوعات نشان‌دهنده اهمیت بالای مسئله و وجود داده‌های غنی و دقیق در این زمینه است.
جمعیت سالخورده در آینده حامی یا مراقب ندارند
در ادامه نشست دکتر محمدجواد محمودی، رئیس موسسه تحقیقات جمعیت‌شناسی وزارت علوم، درخصوص سالمندی جمعیت کشور گفت: دو رویکرد اصلی در مواجهه با سالمندی جمعیت مطرح است؛ نخست اینکه وضعیت فعلی را بپذیریم و در پی این باشیم که چگونه با سالخوردگان برخورد کنیم، و دوم اینکه پرسش این باشد که چگونه سالخوردگی جمعیت به وجود آمده است؟ وی در ادامه افزود: اگر رشد جمعیت سالخوردگی با همین شدت ادامه یابد، فردی برای حمایت اقتصادی و مراقبتی از این اقشار وجود نخواهد داشت.
دکتر محمودی چالش‌های فاز دوم گذار جمعیتی را کاهش نرخ باروری، کاهش کل جمعیت کشور، کاهش نسبت جمعیت سن کار به جمعیت کل، افزایش جمعیت مهاجر و سالمندی جمعیت عنوان کرد و گفت که ایران هنوز به این فاز نرسیده است. رئیس موسسه تحقیقات جمعیت‌شناسی وزارت علوم در ادامه گفت: براساس آمارهای سازمان جهانی بهداشت، میانگین سن جمعیت ایران در سال 1429 حدود 45 سال خواهد بود. این در حالی است که کشورهای توسعه‌یافته به لحاظ اقتصادی پیشرفت کرده‌اند و سپس به سالخوردگی رسیده‌اند، اما ایران هنوز به مرحله توسعه‌یافتگی اقتصادی نرسیده است.
وی همچنین بر اهمیت میزان باروری در کنترل سالمندی تاکید کرد و افزود: اگر میزان باروری کاهش پیدا کند، جمعیت سالخورده به 40 درصد خواهد رسید، اما اگر باروری افزایش یابد، این میزان به 28 درصد کاهش خواهد یافت، بنابراین باید اقدامات موثری انجام داد تا جمعیت سالمندی کاهش یابد.
دکتر محمودی درخصوص پیامدهای جمعیتی در حوزه سلامت و سالمندی گفت: تا سال 2050، 80 درصد از سالمندان در کشورهای با درآمد پایین و متوسط زندگی خواهند کرد. سرعت پیری جمعیت به مراتب سریع‌تر از گذشته است و پیش‌بینی می‌شود که تا سال 2030 از هر 6 نفر، یک نفر بالای 60 سال خواهد بود. وی همچنین به پدیده سالمندآزاری اشاره کرد و افزود: حدود یک نفر از هر 6 نفر بالای 60 سال در معرض سوءاستفاده قرار گرفته‌اند و اینها مسائلی است که درباره سالمندان نگران‌کننده است و باید به آن توجه و رسیدگی ویژه شود.
ایران در حال مواجهه با یک ابربحران است
دکتر احمد دلبری رئیس انجمن سالمندشناسی و رئیس مرکز تحقیقات سالمندی دانشکده علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی نیز یکی از متخصصان دیگر حوزه سالمندی است که با حضور در این همایش به معضلات سالمندی در کشور پرداخت و گفت: ما در کشور توفیقات بسیاری در حوزه افزایش امید به زندگی داشته‌ایم، اما اگر این امید به زندگی همراه با کیفیت زندگی نباشد، حتماً چالش‌هایی را به دنبال خواهد داشت. وی افزود: با وجود رشد جمعیتی دهه 60، نتوانستیم از آن بهره‌برداری لازم را انجام دهیم و نیاز است که حاکمیت و دولت‌ها برای پدیده سالمندی اقدامات جدی‌تری انجام دهند.
دلبری با اشاره به اینکه کشور تا به امروز بیشتر درگیر جوانی جمعیت بوده و زیرساخت‌های لازم برای سالمندی را نداشته است، گفت: این بی‌توجهی به سالمندی قطعا پیامدهای زیادی برای کشور خواهد داشت. ایران در حال مواجهه با یک "ابربحران" است و برای مدیریت آن باید توجه بیشتری به سالمندی شود. وی یادآور شد: از زمان ابلاغ برنامه‌ریزی برای سالمندی در برنامه سوم توسعه تا سال 99، 18 سال طول کشید تا تنها سندی 8 صفحه‌ای در این زمینه نوشته شود که آن هم هنوز به مرحله اجرایی نرسیده است.
رئیس انجمن سالمندشناسی همچنین اشاره کرد: ایران بعد از امارات و عمان، بیشترین سرعت رشد جمعیت سالمندی را در دنیا دارد. درست است که سیاست‌های جوانی جمعیت می‌تواند سرعت رشد جمعیت سالمندی را کم کند، اما تعداد سالمندان را کاهش نخواهد داد. بنابراین حتی اگر برنامه‌های جوانی جمعیت موفق باشد، به 30 درصد جمعیت سالمند خواهیم رسید و برای این جمعیت نیاز به دو گروه مراقبتی خواهیم داشت که به نظر نمی‌رسد قادر به مدیریت آن باشیم.
رئیس مرکز تحقیقات سالمندی دانشکده علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی بیان کرد : در حال حاضر 30 درصد تخت‌های آسایشگاهی سالمندان مجهول‌الهویت هستند و این وضعیت در آینده که فرزندانی برای مراقبت از سالمندان وجود نداشته باشد، نگران‌کننده‌تر خواهد بود. به گفته دکتر دلبری؛ در حال حاضر 80 هزار سالمند در تجرد قطعی به سر می‌برند و این عدد در آینده به بیش از 2 میلیون و 700 هزار نفر خواهد رسید. علاوه بر این، 40 درصد خانواده‌ها تک فرزند و 42 درصد دو فرزند دارند، به این معنا که در آینده یک زن و شوهر باید از 4 نفر مراقبت کنند. وی همچنین به مطالعه‌ای در دانشگاه تهران اشاره کرد که نشان می‌دهد از 5 و 4 دهم فرزند، 2 و 3 دهم فرزند از سالمندان خود مراقبت می‌کنند. او هشدار داد که در آینده که تعداد فرزندان کمتر خواهد شد، مراقبت از سالمندان به چالش بزرگی تبدیل می‌شود. وی به مقایسه بین ایران با سوئیس پرداخت و تصریح کرد: این کشور برای دو برابر شدن جمعیت سالمندانش 90 سال زمان نیاز داشت، اما ایران قرار است این تغییرات را در کمتر از دو دهه تجربه کند.
رئیس مرکز تحقیقات سالمندی دانشکده علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی همچنین به مشکلات صندوق‌های بازنشستگی اشاره کرد و گفت: ضریب کارمند به بازنشسته در دنیا 7 به 1 است، اما در صندوق بازنشستگی کشوری ایران این نسبت نیم به 1 است. صندوق‌ها ورشکسته هستند و 60 درصد منابع بیمه‌ای کشور برای 10 درصد جمعیت سالمند هزینه می‌شود. توجه کنیم که این جمعیت در آینده به 30 درصد خواهد رسید.دلبری با هشدار نسبت به اینکه این مشکلات تنها در حوزه بهداشت و درمان و معیشت نخواهند بود و پیامدهای امنیتی نیز به وجود خواهد آمد افزود: از طرفی کمبود نیروی متخصص سالمند در کشور به شدت احساس می‌شود؛ با چه نیرویی قرار است از عهده این مسأله بربیاییم؟
هیچ بودجه و پیوست عملیاتی برای سند ملی سالمندی درنظر گرفته نشده است
در بخشی از این نشست دکتر مژگان رضازاده رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور با اشاره به چالش‌های پیش‌روی سالمندی در ایران گفت: موضوع سالمندی یکی از ابرچالش‌های پیش‌روی بسیاری از کشورها، از جمله ایران، است. وی با اشاره به فعالیت‌های شورای ملی سالمندان توضیح داد: شورای ملی سالمندان در حال حاضر زیرمجموعه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و با دبیری معاون وزیر و رئیس سازمان بهزیستی کشور اداره می‌شود. این شورا دستگاه‌های مختلفی را شامل می‌شود که در سند ملی سالمندان، که در سال 99 ابلاغ شده، وظایف آنها مشخص شده است.
رضازاده افزود: با وجود تلاش‌های فراوان، هنوز پیوست عملیاتی برای سند وجود ندارد، پیش‌بینی بودجه نشده و بسیاری از وزارتخانه‌ها به دلیل حجم بالای وظایف خود توجهی به اجرای این سند ندارند. وی همچنین به مشکلات اجرایی این سند اشاره کرد و گفت: گزارش‌هایی که دریافت می‌کنیم متأسفانه چندان مطلوب نیست. یکی از مشکلاتی که برای اجرای این سند وجود دارد، جایگاه دبیرخانه است. البته قرار است سطح دبیرخانه ارتقا پیدا کند.
رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان ادامه داد: علی‌رغم تمام این مشکلات، به دلیل انتقادات وارد به اجرای سند، کار بازنگری آن شروع شده است و در کارگروه‌های مختلف فعالیت‌هایی در حال انجام است.
دکتر رضازاده همچنین گفت: برای این سند باید پشتوانه قانونی وجود داشته باشد تا اگر دستگاهی وظایف خود را انجام نداد، پیگردی در نظر گرفته شود. به همین دلیل، مقرر شد لایحه دفاع از حقوق سالمندان تدوین شود که گروهی از حقوق‌دانان در حال تهیه آن هستند. وی در ادامه به کم‌توجهی برخی سازمان‌ها به موضوع سالمندی اشاره کرد و افزود: متأسفانه بسیاری از سازمان‌ها هنوز حساسیتی نسبت به این موضوع ندارند و به محض اینکه بحث سالمندی مطرح می‌شود، معتقدند که برایشان به صرفه نیست و سالمندان اولویتی برای آنها ندارند.
رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان همچنین به ضرورت ارتقای سواد سالمندی در کشور اشاره کرد و گفت: متاسفانه گاهی حتی مدیران سطوح بالای کشور دوره سالمندی را تشخیص نمی‌دهند و این مساله نشان می‌دهد جامعه نیازمند آموزش است. در این راستا مکاتباتی با سازمان اداری و استخدامی صورت گرفت تا دوره‌های آموزشی ضمن خدمت برای کارمندانی که سن آنها بالای 45 سال است برگزار شود تا افراد پیش از ورود به دوره سالمندی آمادگی لازم را داشته باشند. وی افزود: اگر آگاهی در این زمینه بالا برود، بعدها هزینه‌های دولت برای کاهش مداخلات و اقدامات قطعا کمتر خواهد بود.
دکتر رضازاده همچنین به مسأله زنانه شدن جمعیت سالمندی اشاره کرد و گفت: بسیاری از این زنان، خانه‌دار هستند و پوشش‌های بیمه‌ای خاصی ندارند. به دلیل هزینه‌های مختلف زندگی و وضعیت اقتصادی، این زنان سالمند به درمان‌های اولیه نمی‌پردازند و در آینده با زنان سالمند تنها مواجه خواهیم شد که نیازمند مراقبت هستند، اما مراقب خانگی رسمی ندارند.
وی ادامه داد: در این راستا، برای اولین‌بار در کشور توانمندسازی زنان سالمند تنها آغاز شده است. آموزش‌های لازم به این زنان داده می‌شود و اگر احساس کردند نیاز به معاینات پزشکی دارند، سیستم ارجاع سطح دو برای آنها مهیا شده تا پیش از بروز هزینه‌های سنگین، بتوانند درمان‌های لازم را دریافت کنند. رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان با تأکید بر نبود بودجه مشخص برای این شورا، گفت: یکی از مشکلات عمده ما در شورای ملی سالمندان، نبود بودجه مشخص است. چون دبیر شورای ملی سالمندان سازمان بهزیستی است، از بودجه‌های دیگر برای این کار هزینه می‌شود.
سالمندی هم بحران و هم فرصت است
در ادامه نشست دکتر مهشید فروغان، استاد گروه روانپزشکی و فلوشیپ روانپزشکی سالمندان، به صورت برخط گفت‌وگویی درباره اهمیت توجه با سالمندی و لزوم پیشگیری ا زآسیب‌های این بحران داشت. وی در سخنان خود تأکید کرد: تجربه نشان داده است اگر قرار است برنامه‌های مؤثر برای سالمندان اجرا شود، نباید به مسئولان وابسته بود، بلکه باید به سمت توانمندسازی سالمندان و خانواده‌ها حرکت کرد. تمرکز بر سالمندان و موسساتی که با این گروه سنی در ارتباط هستند، می‌تواند تأثیرات مثبتی در جامعه به دنبال داشته باشد.
به‌گفته وی، صرفاً نام بردن از بحران سالمندی درست نیست، زیرا سالمندی می‌تواند هم یک بحران و هم یک فرصت باشد. به همین دلیل نباید اجازه داد فرصت‌سوزی‌های گذشته در این زمینه تکرار شود.
دکتر فروغان همچنین از لزوم بازنگری در قوانین بازنشستگی و بیمه برای کمک به سالمندانی که توانایی ایفای نقش فعال در جامعه را دارند، سخن گفت و اشاره کرد: بانوان سالمند در وضعیت حادتری قرار دارند و نیازمند توجه ویژه‌ای هستند.
تنهایی و فقر دو چالش بزرگ سالمندان در آینده است
در همین راستا، دکتر نسیبه زنجری، عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات سالمندی، به عنوان یکی دیگر از کارشناسان حوزه سالمندی، سالخوردگی جمعیت را یک «انقلاب خاموش» دانست که نیازمند برنامه‌ریزی و ایجاد زیرساخت‌های مناسب است. وی تأکید کرد: دو مسأله اجتماعی مهم وجود دارد: یکی سالخوردگی جمعیت و دیگری سالمندان. طبق گفته دکتر زنجری، این گروه از افراد، با هر تعداد که باشند، نیازمند خدمات خاصی هستند و به همین دلیل این موضوع نیاز به توجه جدی دارد.
دکتر زنجری همچنین به چالش‌های بیشتری که سالمندان زن با آن مواجه هستند، اشاره کرد و گفت: انباشت این مشکلات برای زنان سالمند آسیب‌های بیشتری به همراه دارد. عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات سالمندی به این نکته نیز اشاره کرد: سالمندان آینده، میانسالان امروز هستند و بر همین اساس باید به این قشر آموزش‌های لازم برای یک سبک زندگی سالم داده شود.
در ادامه، پژوهشی با عنوان آینده‌پژوهی دوران سالمندی و سناریوهای احتمالی آن ارائه شد که در آن چالش‌های مختلف سالمندان در چهار حوزه جمعیتی، اجتماعی، اقتصادی و سلامت دسته‌بندی شده است. یکی از موضوعات مهم اجتماعی مطرح شده در این پژوهش، مسئله تنهایی سالمندان است که تأثیر زیادی بر کیفیت زندگی آنان دارد. همچنین، فقر یکی دیگر از مشکلات عمده است که طبق آمارها 25 درصد از سالمندان با آن دست به گریبان هستند. در حوزه اقتصادی، عدم کفایت اقتصادی و پوشش مستمری سالمندی به‌عنوان یک مشکل اساسی مطرح شد. به گفته دکتر زنجری، در حالی که در ایران فقط حقوق بازنشستگی برای سالمندان وجود دارد، برخی کشورها پوشش مستمری 90 درصدی برای سالمندان دارند.
بر اساس این چالش‌ها، دو سناریو برای آینده سالمندی مطرح شد. اولین سناریو، سناریوی سالمندی سعادتمند است که در آن سالمندان در شرایط مطلوب‌تری زندگی می‌کنند. دومین سناریو، سناریوی مخاطره‌آمیز است که نشان‌دهنده مشکلات عمده‌ای برای سالمندان است. دکتر زنجری پنج پیشران اصلی را برای رسیدن به سناریوی سالمندی سعادتمند برشمرد که شامل: مشارکت فعال و بازارهای حمایتی برای سالمندان، صندوق‌های بازنشستگی توانمند، حکمرانی هوشمندانه، دیدگاه مسأله‌محور و توزیع رفاه برابر است. او تأکید کرد که برای رسیدن به این هدف‌ها، باید این پنج پیشران به طور هم‌زمان و عملیاتی شوند.
نظام تأمین اجتماعی و رفاه کشور به هیچ‌عنوان توانایی پاسخگویی به نیازهای سالمندان را ندارد
دکتر سید حسن موسوی چلک، رئیس انجمن مددکاران ایران، در سخنانی به چالش‌های پیش‌روی سالمندان در کشور اشاره و تاکید کرد: یکی از مسائل اصلی در این حوزه، عدم کارآمدی نظام رفاه و تأمین اجتماعی است. وی با اشاره به دو اصل 21 و 29 قانون اساسی که به حقوق زنان و سالمندان اشاره دارد، افزود: این اصول مبنای تأسیس سازمان‌های مختلفی مانند سازمان بهزیستی، کمیته امداد، و وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی هستند. این نهادها باید برای رفع دغدغه‌ها و مشکلات سالمندان و بازنشستگان تلاش کنند. موسوی چلک ادامه داد: علی‌رغم تمام سیاست‌گذاری‌ها و توجهات صورت گرفته، همچنان وضعیت مالی سالمندان در ایران نامطلوب است. به‌طور مثال، اگر مادری سالمند و تنها باشد، مبلغی حدود 994 هزار تومان به او پرداخت می‌شود، که این اتفاق در نهایت باعث رهاشدگی و احساس فراموشی سالمندان خواهد شد.
رئیس انجمن مددکاران ایران با اشاره به وضعیت بد اقتصادی کشور، گفت: حتی افراد زیر پوشش صندوق‌های بازنشستگی نیز زیر خط فقر زندگی می‌کنند و تعداد کمی از بازنشستگان قادر به تأمین حداقل نیازهای خود هستند. وی با اشاره به اصل 29 قانون اساسی، تاکید کرد: حاکمیت موظف است رفاه و امنیت اجتماعی برای تمامی اقشار جامعه، از جمله سالمندان، را تامین کند؛ اما در حال حاضر نظام تأمین اجتماعی و رفاه کشور به هیچ‌عنوان توانایی پاسخگویی به نیازهای سالمندان را ندارد.
رئیس انجمن مددکاران ایران همچنین نگران عدم تربیت متخصصان در حوزه سالمندی است و افزود: در 20 سال آینده به دلیل نبود روانشناسان متخصص و مددکاران اجتماعی آگاه به نیازهای سالمندان، کشور با بحران بزرگی روبرو خواهد شد. دکتر موسوی چلک در ادامه خاطرنشان کرد: در گذشته سبک زندگی به گونه‌ای بود که مراقبت‌های اجتماعی از سالمندان بیشتر بود، اما امروز با پدیده تنهایی سالمندان مواجه هستیم و هیچ سازوکار خاصی برای رفع این نگرانی‌ها وجود ندارد. به گفته دکتر موسوی چلک، نوع مواجهه با سالمندی در کشور هنوز به‌طور جدی مورد توجه قرار نگرفته و به عنوان یک مسأله جدی قلمداد نمی‌شود. وی همچنین از نبود اطلاعات دقیق در مورد نیازها و شرایط سالمندان ابراز نگرانی کرد و افزود: سیستم مداخلات در حوزه سالمندی به‌طور کامل تعریف نشده است. در حال حاضر بخش عمده‌ای از بار نگهداری سالمندان بر دوش بخش غیردولتی است که به دلیل کمبود منابع مالی، بسیاری از مراکز نگهداری سالمندان با مشکلات جدی مواجه هستند.
رئیس انجمن مددکاران ایران در پایان اظهار کرد: بسیاری از سالمندان فرصت زندگی کردن را تجربه نمی‌کنند و این وضعیت بدترین اتفاق ممکن برای سالمندان است. دکتر موسوی چلک تاکید کرد: تنها در صورتی دوران طلایی زندگی برای سالمندان در ایران ممکن خواهد بود که مسئولان و نهادهای مختلف کشور، دغدغه سالمندان را جدی بگیرند و برای آن برنامه‌ریزی‌های لازم را انجام دهند.
تحول جمعیتی از جوانی به سالمندی «بی‌سابقه» و «بازگشت‌ناپذیر» است
دکتر احمد دراهکی، مدیر گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی، در صحبت‌های خود سالمندی جمعیت را یکی از تحولات خاموش و بی‌صدا دانست و اشاره کرد: این چالش پیامدهای عظیمی در تمامی عرصه‌های زندگی خواهد داشت. وی با بیان اینکه در طول تاریخ انقلاب‌های زیادی رخ داده است، افزود: انقلاب دیگری هست که صدا ندارد و تا زمانی که اتفاق بیفتد، خاموش است. این تحول، فراتر از تحولات جمعیت‌شناسی است و زمینه‌های آن جمعیتی است، اما پیامدهای عظیمی در همه عرصه‌های زندگی به همراه خواهد داشت. دکتر دراهکی تأکید کرد: همه جمعیت‌شناسان ایران و دنیا معتقدند کشورهای با باروری پایین، قطعا دچار سالمندی جمعیت خواهند شد. وی همچنین رویکرد مناسب نسبت به مسأله جمعیت را «بین‌رشته‌ای و بین‌نسلی» دانست و بر اهمیت توجه به این مسائل در سطح ملی و جهانی تأکید کرد.
مدیر گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی به گزارش سازمان بهداشت جهانی اشاره کرد و گفت: مسأله اصلی که سالمندان با آن روبرو هستند، زمین خوردن است. ۳۰ درصد از سالمندان اروپایی سالانه زمین می‌خورند که این مسأله می‌تواند آغاز مشکلات جسمانی و روانی دیگر باشد. این مسأله در زنان بیشتر مشاهده می‌شود و مهم‌ترین اقدامی که می‌توان انجام داد، پیشگیری است. وی همچنین با اشاره به وضعیت سالمندان در ایران، گفت: در حال حاضر ۹۹.۷ درصد سالمندان در خانواده‌ها زندگی می‌کنند و مسئولیت اصلی نگهداری از آنها بر عهده فرزندان است. اما در آینده، زمانی که فرزندی نباشد، مسئولیت نگهداری از سالمندان بر عهده چه کسی خواهد بود؟
دکتر دراهکی به وضعیت زنان سالمند نیز اشاره کرد و گفت: ۴۳ درصد از زنان سالمند همسران خود را از دست داده‌اند و بسیاری از زنان سالمند حدوداً ۱۰ سال از عمر خود را بدون سرپرست زندگی می‌کنند. وی تصریح کرد: حدود ۴۰ درصد از زنان سالمند سرپرست خانوار هستند و با توجه به اینکه جمعیت به سمت سالخوردگی پیش می‌رود، این جمعیت در آینده روبه افزایش خواهد بود. این استاد دانشگاه افزود: شواهد جمعیتی نشان می‌دهد که "نرخ باروری ایران از آنچه که اکنون هست، پایین‌تر خواهد آمد. وقتی جمعیت به سمت سالخوردگی می‌رود، این امر تأثیراتی بر باروری و مرگ و میر خواهد داشت.
دکتر دراهکی با اشاره به افزایش طول عمر سالمندان، گفت: آمارهای جمعیتی نشان می‌دهد که اگر زنی تا ۶۵ سالگی عمر کند، احتمال طول عمر آن تا ۸۵ سالگی زیاد است. این در حالی است که تا ۱۰۰ سال قبل، یک‌سوم نوزادان به یک سالگی نمی‌رسیدند، اما در حال حاضر یک‌سوم جمعیت زنان به ۸۵ سالگی می‌رسند. دکتر دراهکی این تحول جمعیتی را «بی‌سابقه» و «بازگشت‌ناپذیر» دانست و افزود: این ویژگی بی‌سابقه است و به این معناست که جمعیت به جوانی برنمی‌گردد.
نسخه‌های غربی برای سالمندان کشور مناسب نیست
دکتر معصومه اسمعیلی رئیس انجمن مشاوره ایران با اشاره به دو روند طبیعی و غیرطبیعی در زندگی انسان‌ها، گفت: در هر جامعه‌ای یک روند عادی و طبیعی هستی‌شناسانه وجود دارد، اما گاهی اوقات این روندها دستکاری می‌شود. در صورتی که این دستکاری با برنامه‌ریزی دقیق و صحیح انجام شود، مشکلی پیش نخواهد آمد؛ اما در بیشتر مواقع روش‌های علمی که برای این کار استفاده می‌شود ناقص هستند. وی ادامه داد: در گذشته، انسان‌ها یک مسیر مشخص را طی می‌کردند. در آن دوران، افراد سالمند به عنوان ذخیره‌های نسلی و انسان‌های با تجربه دیده می‌شدند که اطلاعات و تجربیات خود را به نسل‌های بعدی منتقل می‌کردند. در نتیجه، سالمندان در جامعه به عنوان افراد محترم شناخته می‌شدند و در کنار کودکان، تربیت آنها را مدیریت می‌کردند و در نهایت جامعه‌ای سالم‌تر تحویل می‌دادند. اما امروز پس از ازدواج، اولین خواسته‌ها استقلال کامل و جدایی است که این امر مشکلات زیادی ایجاد می‌کند. مشغله‌های زندگی باعث می‌شود که خانواده‌ها و کودکان کمتر فرصتی برای سالمندان داشته باشند. این دو مقوله، یعنی سالمندی و کودکی، به شدت به هم مرتبط هستند و در بسیاری از کشورها به این مسأله توجه ویژه‌ای دارند.
این استاد دانشگاه تاکید کرد: در کشور ما، همیشه مشکلات و مسائل مطرح می‌شود، اما راه‌حل‌ها به درستی ارائه نمی‌شوند. برای مثال، در حالی که 99.7 درصد سالمندان در کشور در خانواده‌ها زندگی می‌کنند، باید درک کنیم که جامعه ما با سایر جوامع فرق دارد و بنابراین نیاز به راه‌حل‌های خاص خود داریم. این راه‌حل‌ها نباید به جداسازی سالمندان از خانواده‌ها منجر شود، بلکه باید مدلی در پیش بگیریم که سالمند در جایگاه خود قرار داشته باشد و از خانواده‌ها حمایت شود. وی در ادامه افزود: مدلی که در غرب پیش گرفته شده، که در آن خانواده‌ها از هم می‌پاشند و سپس بیمه‌های تأمین اجتماعی برقرار می‌شود، نسخه مناسبی برای جامعه ما نیست.
دکتر اسمعیلی با تأکید بر این که موضوع سالمندی نباید با بحران جمعیت تداخل پیدا کند، گفت: در حوزه جمعیت، باید جوانان را برای ازدواج و فرزندآوری تشویق کرد تا الگوی فرزندآوری تغییر کند؛ اما مسأله سالمندی کاملاً متفاوت از بحران جمعیت است. با اراده می‌توانیم مدلی مطلوب برای جامعه خود ایجاد کنیم و جوانان نباید فکر کنند که در چاله‌ای افتاده‌ایم که نمی‌توانیم از آن خارج شویم.
بحرانی‌ترین دوره زندگی سالمندان تنها سه سال است
دکتر کیومرث فرح‌بخش، مدیر گروه مشاوره دانشگاه علامه طباطبایی، در خصوص مشکلات خاص مادران سالمند گفت: مادران سالمند با پدیده‌ای روبه‌رو هستند که نگرانی‌ها و مسئولیت‌های ویژه‌ای را در پی دارد. یکی از این مشکلات، مادرانی هستند که فرزندان معلول دارند و نگران آینده آنها در نبود خودشان هستند. در فرهنگ ما مسئولیت مادران سالمند بسیار زیاد است. وی افزود: خانواده‌هایی که پدر خود را از دست می‌دهند، مادر، خانواده را به هم پیوند می‌دهد، اما اگر مادر را از دست بدهند، خانواده از هم می‌پاشد. در حقیقت، بقای خانواده به مادر بستگی دارد.
دکتر فرح‌بخش همچنین به اثرات مثبت نگهداری مادران از نوه‌های خود اشاره کرد و گفت: مادرانی که از نوه‌های خود نگهداری می‌کنند، دیرتر دچار آلزایمر شده و از سلامت روان بیشتری برخوردارند. این استاد دانشگاه در ادامه توضیح داد: صحبت از بحران سالمندی در حال حاضر بیشتر مربوط به آینده است و کشور هنوز با بحران سالمندی مواجه نشده است. به گفته دکتر فرح‌بخش، برای مقابله با بحران سالمندی، باید رشته‌های علمی در این زمینه توسعه یابد و نیازسنجی خدمات سالمندان صورت گیرد. همچنین باید با توجه به بافت فرهنگی، نیروی متخصص تربیت کنیم تا خدمات سالمندان متناسب با نیازهای آنها ارائه شود.
دکتر فرح‌بخش با بیان اینکه بحرانی‌ترین دوره زندگی سالمندان تنها سه سال است؛ تأکید کرد: نباید تصور کنیم که سالمندان از کار افتاده‌اند و نیازی به فعالیت ندارند. بلکه آنها نیاز به مشاوره‌های شغلی و خوداشتغالی دارند. وی همچنین بر اهمیت فرهنگ‌سازی در تعامل با سالمندان تأکید کرد و افزود: نهادهای فرهنگی باید برنامه‌ریزی کنند تا کرامت پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها از دست نرود. این استاد دانشگاه به هزینه بالای پرستاری از سالمندان اشاره کرد و گفت: در آینده، پرستاری از سالمندان معضل جدی خواهد شد. باید راه‌های جدیدی برای پوشش این هزینه‌ها ایجاد کرد، چرا که بیمه‌ها با وضعیت فعلی نمی‌توانند این هزینه‌ها را تأمین کنند.
در پایان، دکتر فرح‌بخش به متناسب‌سازی آپارتمان‌ها برای سالمندان به عنوان یک راهکار جایگزین سرای سالمندان اشاره کرد و گفت: این اقدام می‌تواند به عنوان یک گزینه برای سالمندان در نظر گرفته شود.
مجلس مشروط به همکاری دولت، با حمایت از لایحه سالمندی موافق است
دکتر سیدجلال میرمحمدی، عضو هیات رئیسه مجلس شورای اسلامی، در خصوص چالش‌های پیش‌رو در حوزه سالمندی و جوانی جمعیت، اظهار کرد: چالش بسیار بزرگی که با آن روبرو هستیم، مسأله خانواده و جوانی جمعیت است. قانون مدون و جامعی برای این مسئله تدوین شده است، اما چالش سالمندی آینده‌ای نزدیک رخ می‌دهد و نیاز به تدوین قانون کارآمدی در این زمینه وجود دارد. وی با اشاره به ضرورت ورود وزارت بهداشت و دستگاه‌های متولی در این زمینه افزود: اگر این دستگاه‌ها وارد عمل شوند، می‌توان در سند هفتم توسعه تغییرات لازم را ایجاد کرده و بحث سالمندی را به صورت جدی در آن لحاظ کرد. میرمحمدی در ادامه پیشنهاد کرد که از طریق کمیسیون‌های اجتماعی و بهداشت و درمان مجلس، و همچنین کمیسیون آموزش، می‌توان مطالبه‌ای برای تدوین لایحه حمایت از حقوق سالمندان از دولت داشت و این لایحه را به دستور کار مجلس آورد.
این نماینده مجلس درباره جایگاه شورای سالمندی گفت: تغییر جایگاه شورای سالمندی مشکلی را حل نمی‌کند. هرچه دستگاه بالاتری مسئولیت شورا را بر عهده گیرد، به دلیل مشغله‌های زیاد، رسیدگی به آن کمتر می‌شود. اگر این شورا در وزارتخانه باشد، مجلس می‌تواند وزیر یا دستگاه‌های مسئول را پاسخگو کند. وی در پایان خاطرنشان کرد: در مجلس نمی‌توان طرح‌هایی با بار مالی بالا پیشنهاد داد، چراکه این طرح‌ها باید از سوی دولت به صورت لایحه ارائه شوند. مجلس و نمایندگان مشروط به همکاری دولت، از حمایت از لایحه سالمندی موافق هستند.